Genel işlem koşulları

Genel işlem koşulları

Genel işlem koşulları bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla ,önceden tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.
TBK 20/1  Maddesinde tanımlanan genel işlem koşullarının varlığı için bazı unsurların gerçekleşmiş olması gerekir .

Genel işlem koşulları kural olarak bir sözleşmenin içeriğini düzenlemek üzere hazırlanır. Sözleşmenin içeriği tek taraflı olarak sözleşmenin kurulmasından önce belirlenir.

Amaç birden fazla sözleşme ilişkisinde kullanılacak koşulları belirlemek ve bunları karşı tarafın müdahalesine imkan tanımadan bir kül olarak sözleşmeye dahil etmektir. Koşulların nasıl hazırlandığı hususu , yazı türü ya da metnin sözleşme metnine dahil edilip edilmediği gibi hususlar önem taşımaz.

Genel işlem koşullarının varlığını kabul edebilmek için karşı âkidin bunların içeriğine etki edememiş olması gerekir. Genel işlem koşullarının unsurları;

• Bir sözleşmenin koşullarını oluşturmaları,
• Sözleşmenin kurulmasından önce düzenlenmeleri,
• Birden fazla sözleşme ilişkisinde kullanılmak üzere düzenlenmeleri ,
• Genel işlem koşulları kullanan tarafından sözleşmeye dâhil edilmek niyetiyle karşı âkide sunulmalarıdır.

Genel İşlem Koşullarının Özellikleri

Türk Borçlar Kanunu’nda sözleşme serbestisi ana kural olmakla birlikte ,sözleşmenin geçerliliği için sözleşmenin hukuka aykırı genel işlem koşulu içermemesi gerekir. Hem tüketiciler hem de tacirler için geçerli olan genel işlem koşulları denetimi, sözleşmelerin imzalanması aşamasında daha olumsuz durumda bulunan sözleşmenin tarafını dürüstlük kuralları kapsamında korumaktadır.

Bir sözleşme hükmünün genel işlem koşulları nedeniyle yazılmamış sayılabilmesi için öncelikle, o hükmün genel işlem koşulu niteliğinde olup olmadığı tespit edilmelidir. Bu anlamda sözleşmenin tipi, türü ve niteliği önem taşımaz. Konu ile ilgili olarak Eskişehir avukatlarından bilgi alabilirsiniz.

Bir sözleşme hükmünün genel işlem koşulu niteliğinde olabilmesi için ise, anılan hükmün genel işlem koşulunu kullanan tarafça, sözleşmenin kurulmasından önce, tek taraflı olarak, sadece o sözleşme için değil, çok sayıdaki benzer sözleşmelerde kullanmak amacıyla hazırlanmış ve karşı tarafın getirilen bu hükmü müzakere etmesine imkan tanımadan sözleşmenin imzalanmış olması gereklidir. Bir sözleşmedeki genel işlem koşulunun niteliğinin, objektif unsurlara göre belirlenmesi gerekmektedir.

Genel işlem koşulu niteliğindeki bir hüküm, sözleşmenin taraflar arasında müzakere ve pazarlık sonucu imzalanmış ise, artık ortada hukuka aykırı bir sözleşme hükmünden değil, sözleşme özgürlüğü çerçevesinde, sözleşmede yer alan bireysel bir anlaşma hükmünden söz etmek gerekir. Ancak, bir sözleşmede, bütün hükümlerin tartışılarak sözleşmeye konulduğuna ilişkin kayıt konulması, TBK m. 20/3 uyarınca, onları tek başına genel işlem koşulu olmaktan çıkartmayacaktır.

Bir sözleşme hükmünün genel işlem koşulu niteliğinde olduğunun anlaşılması halinde, genel işlem koşullarının üç aşamalı denetime tabi tutulması gerekir. Söz konusu denetim aşamaları;

yürürlük (kapsam) denetimi,
yorum denetimi
içerik denetimi

Yürürlülük Denetimi

Yürürlük denetiminde, genel işlem koşulunun karşı tarafın bilgisi dahilinde sözleşmeye konulup konulmadığına bakılmalı, müşterinin sözleşmeye genel işlem koşulu konulduğunu açıkça biliyor olması halinde diğer denetim aşamalarına geçilmelidir. Aksi halde diğer aşamalara geçilmeksizin genel işlem koşulu niteliğindeki hükmün sözleşmeden çıkarılması gerekmektedir.

Eğer sözleşme, o sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı bir genel işlem koşulu taşıyorsa, yani şaşırtıcı hüküm içeriyorsa, bu nitelikteki hükümler yönünden, müşterinin önceden ve açıkça bilgilendirilmiş olup olmadığı, bu hükmün müzakere edilip edilmediği önem taşımaksızın, o sözleşme hükmü TBK m. 21/2 uyarınca sözleşmeye yazılmamış sayılmalıdır.

Yürürlük denetimi kapsamında, genel işlem koşulu niteliğindeki hükümlerden müşterinin önceden ve açıkça bilgilendirilmemiş ve onun tarafından kabul edilmemiş olması halinde veya şaşırtıcı hüküm içermesi halinde o hükümler sözleşmeye yazılmamış sayılır. Böyle bir durumda, sözleşmeyi düzenleyen taraf, sözleşmede yer alan genel işlem koşulu niteliğindeki hükümler olmasaydı, o sözleşmeyi yapmayacak olduğunu söyleyerek, sözleşmenin geçersiz olduğu ileri süremez.

Yorum Denetimi ( Belirsizlik İlkesi )

Bu denetim modelinde, sözleşmede yer alan genel işlem koşulu niteliğindeki hüküm içeriğinin ne olduğu konusunda bir anlaşmazlık bulunuyorsa, bu hükmün düzenleyen taraf aleyhine yorumlanması gerekir.

İçerik Denetimi 

İçerik denetimi yapılırken, genel işlem koşulu olduğu ileri sürülen hükmün “dürüstlük kuralı” na aykırı olup olmadığı, karşı tarafın aleyhine ve onun şartlarını ağırlaştırıcı nitelikte olup olmadığına bakılacaktır.

İçerik denetimi aşamasında, sözleşme hükmünün dürüstlük kuralına aykırı olduğu ve karşı tarafın şartlarını ağırlaştırdığının tespiti halinde, genel işlem koşulu niteliğindeki bu hükmün, yürürlük denetiminden farklı olarak, Kanunun emredici hükmüne açık aykırılık sebebiyle kesin hükümsüz sayılması gerekir.

Genel işlem koşulu nedeniyle yazılmamış veya kesin hükümsüz sayılan sözleşme hükmünün, sözleşmenin uygulanmasında boşluk doğurması halinde, ortaya çıkan sözleşme içi boşluğun, hakim tarafından öncelikle yedek hukuk, bu yoksa MK m. 1. uyarınca örf ve adet hukukuyla, bu da yoksa hakimin hukuk yaratması yöntemiyle doldurulması gerekir. Konu ile ilgili olarak Eskişehir avukat Oğuz Özdemir’den bilgi alabilirsiniz.

Genel İşlem Koşullarını Özellikleri

Önceden Tek Taraflı Olarak Belirlenmesi (Hazırlanması)
Genel ve Soyut Nitelikte Olması
Çok Sayıda Sözleşme İçin Olması
Önceden Belirlenen Sözleşme Koşullarının Bireysel Görüşme Yapılmadan Kullanılması

Önceden Tek Taraflı Olarak Belirlenmesi

“Genel işlem koşulları, ekonomik açıdan daha güçlü olan tarafça önceden tek yanlı olarak hazırlanıp tek taraflı olarak belirlenir ve bu koşullar karşı tarafla müzakere edilmez. Nitekim maddenin ilk fıkrasında bu özelliğe açıkça değinilmiştir. Karşı taraf, önceden tek yanlı olarak hazırlanan koşulları önceden görüp içeriğine etki edemediği gibi sözleşme görüşmeleri sırasında da pazarlık konusu yapamamaktadır. Böylece sözleşme özgürlüğünün en temel ilkelerinden olan “tarafların eşitliği” ilkesi zedelenmiş olmaktadır.

Belirtmek gerekir ki; genel işlem koşullarının girişimci tarafından bizzat hazırlanması zorunluluğu yoktur; başkasının hazırladığı genel işlem koşullarını girişimcinin kullanmış olması halinde de önceden tek yanlı belirleme unsuru gerçekleşmiş olur

Genel ve Soyut Nitelikte Olması

Genel işlem koşulları, kanun hükümleri gibi genel ve soyut nitelikte hazırlanmaktadır. Bir başka ifadeyle, genel işlem koşulları herkes için uygulanmak üzere belirli bir kişi veya kişiler düşünülmeden hazırlanırlar. Buradaki genel ve soyut nitelikte olma ifadesi objektif olma anlamına da gelmemektedir. Zira, çoğu zaman genel işlem koşulları, önceden tek başına belirleyen lehine hükümler içermektedir.

Çok Sayıda Sözleşme İçin Olması

Önceden belirlenen genel işlem koşulları, aynı türde birden fazla sözleşmede kullanılma amacıyla hazırlanmış olmalıdır.

Önceden Belirlenen Sözleşme Koşullarının Bireysel Görüşme Yapılmadan Kullanılması

Bu unsur, önceden ekonomik açıdan güçlü olan tarafın arzusuyla, önceden belirlenen koşulların sözleşmeye dahil edilmesini, bireysel anlaşma konusu yapılmamasını ifade eder. Karşı taraf da çoğu zaman, ekonomik açıdan zayıf olma, zaman darlığı, bilgi eksikliği, okuma zorluğu gibi nedenlerle bunların sözleşmeye dahil edilmesine olumsuz bir müdahalede bulunmaz. Ancak bu koşullar, taraflarca karşılıklı olarak görüşülüp tartışılmışsa ve bunlardan biri veya bir kaçı karşı tarafça değiştirilmişse bireysel sözleşme hükmünü alan bu koşullar bakımından genel işlem koşullarından söz edilemez; yani bu koşulun haksız olup olmadığına dair bir denetim yapılamaz.

6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununun 21. maddesinde genel işlem koşulu taşıyan sözleşmelerin yazılmamış sayılacağı hüküm altına alınmıştır: “Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır”

Söz konusu Kanun’un 23. maddesinde genel işlem koşullarında yer alan bir hükmün, açık ve anlaşılır olmadığı veya birden çok anlama geldiği takdirde, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanacağı belirtilmiştir.

Kanun’un 25. maddesinde de genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamayacağı hüküm altına alınmıştır.

Genel işlem koşulları

Saygılarımızla
Avukat Oğuz Özdemir Hukuk ve Danışmanlık Bürosu

Not: Bültenimizde yer verilen açıklamalar, ilgili mevzuat çerçevesinde konuyu genel hatlarıyla ele alır tarzda Hukuk Bülteni kategorisinde yer alıp, Hukuk Bülteni Avukatı tarafından hazırlanmıştır. Size özel detaylı bilgi için büromuzla veya avukat bir meslektaşımız ile bağlantıya geçmenizi tavsiye ederiz. İletişim için tıklayınız.

Bu internet sitesindeki her türlü bilgi Eskişehir Barosuna kayıtlı Oğuz Özdemir Hukuk Bürosu tarafından yalnızca bilgilendirme amacıyla, Türkiye Barolar Birliği tarafından belirtilen ilgili düzenlemeleri uyarınca hazırlanmıştır. Bu Makale Eskişehir Hukuk Bülteni Avukatı Oğuz Özdemir tarafından onaylandı!